GAP'ın temelleri; Ulu Önder Atatürk'ün emirleriyle 1935 yılında Fırat nehrinin enerji potansiyelinin ölçümüyle atılmıştır.
Cumhuriyet tarihimizin en büyük entegre projesi olarak adlandırılan Güneydoğu Anadolu Projesi(GAP)’ndeki son duruma bakınca Türkiye’nin tarımdaki potansiyelini yeterince değerlendiremediğini bir kez daha ortaya çıkıyor.
Ziraat Mühendisleri Odası Şanlıurfa Şubesi’nin “2022 GAP/Güneydoğu Anadolu Projesi Son Durum Sonuçları ve Öneriler” başlığı ile yayınladığı önemli bir rapor var. Su Kaynaklarını Planlama, Su Yönetimi ve Kalkınma Üzerine Fikir İşçisi Dr. Hüseyin Demir ile Ziraat Mühendisleri Odası Şanlıurfa Şube Başkanı Abdullah Melik tarafından hazırlanan raporda bugüne kadar yapılan çalışmalar, elde edilen sonuçlar ve geleceğe ilişkin yapılması gerekenler ayrıntılı olarak yer alıyor.
GAP’ta ilk çalışma Atatürk’ün emriyle başladı
Güneydoğu Anadolu Projesi’ni “GAP Master Plan, Bölge Kalkınma ve Eylem Planları kapsamında ele alan ve önemli bilgiler içeren raporu özetleyerek paylaşıyorum:
Güneydoğu Anadolu’nun toprak,su, iklim gibi doğal ve insan varlığı ve becerileri gibi beşeri kaynaklarını değerlendirerek bu yörede yaşayan insanlarımızın gelir düzeyini ve yaşam kalitesini yükseltmeyi, bölgelerarası gelişmişlik farklılıklarını gidermeyi ve ulusal düzeyde ekonomik gelişme ve sosyal istikrar hedeflerine katkıda bulunmayı amaçlayan GAP’ın temelleri; Ulu Önder Atatürk’ün emirleriyle 1935 yılında Fırat nehrinin enerji potansiyelinin ölçümüyle atılmıştır. 1980’li yıllarının ortasına kadar Fırat ve Dicle alt havzalarında ayrı ayrı yürütülen plan ve proje faaliyetleri birleştirilerek GAP adını almış ve Devlet Planlama Teşkilatı(DPT) 1989 yılında “GAP Master Planı”nı hazırlatmıştır. GAP Master Planı ile 2005 yılına kadar Fırat-Dicle Havzası’nda sulama ve hidroelektrik enerji üretimine yönelik toplam 13 proje paketi ile 22 baraj ve 27 milyar kilovat saat elektrik üretecek 19 hidroelektrik santralinin yapılması ve yaklaşık 1,7 milyon hektar tarım alanının sulamaya açılması öngörülmüştür. Master plan GAP bittiğinde 3,8 milyon insanın iş bulacağını, yıllık 2,2 milyar dolar enerji ve 2,1 milyar dolar tarımsal gelir elde edileceğini hesaplamış ve dolaylı faydalarıyla birlikte kişi başı gelirin yüzde 209 ve Gayrisafi Bölgesel Hasıla’nın yüzde 445 artacağını öngörmüştür.
1.GAP Bölge Kalkınma Planı(2002-2010)
GAP yatırımlarındaki gecikmeler, kalkınma felsefesinde sürdürülebilirlik, bütüncül yaklaşım, sosyal konulara ağırlık verme gibi yeni yaklaşımlar projenin top yekun ele alınarak Bölgesel Kalkınma Planına dönüştürülmesini ihtiyacı ortaya çıkmıştır. GAP İdaresi yurtdışında bulduğu hibe ile bünyesindeki ve dışarıdan sözleşmeli uzmanların oluşturduğu planlama ofisi kurmuş, iki yılı aşkın sürede 40’a yakın delegasyonunda içinde bulunduğu çok kapsamlı ve nitelikli “GAP Bölge Kalkınma Planı” hazırlamıştır. Yüksek Planlama Kurulunun 2002 yılında aldığı kararla yürürlüğe giren Planda sulanabilir arazi 2,1 milyon hektara çıkarılmıştır. Kalkınma Planı sonu olan 2008’de sulamaya açılan alan 300 bin hektardır. Gerçekleşme oranı yüzde16,4’tür.
1.GAP Eylem Planı(2008-2012)
Hükümetler GAP’ı siyasal amaçlar için özel proje olarak görmesine rağmen geçmişten gelen alışkanlıklarla/tercihlerle GAP’ın ihtiyaç duyduğu finansmanı ülke yatırım bütçesinden alan ve nüfus oranı olan yüzde 10’undan bile daha az bütçe ayırmıştır. Gecikmeler ve beklenen faydalara ulaşılmaması gerçekçi bir eylem plana ihtiyacı ortaya çıkarmıştır. Ekonomik Koordinasyondan Sorumlu Başbakan Yardımcısının koordinasyonunda 5 gelişme ekseni temelinde ilgili kurum ve kuruluşların işbirliği ve sorumluluklarının tanımlandığı, 5 yıllık bütçe ihtiyaçlarının netlik kazandığı 1. GAP Eylem Planı 2008’de uygulamaya konulmuştur. GAP Eylem Planı, su kaynağı hazır olan ve inşaatına başlanılmış veya projesi hazır olan 1,06 milyon hektar arazinin sulanmasının hedeflendiği kamuoyuna sunulsa bile; plan detaylarında gerçekte 650 bin hektarın sulanması, kalan 410 bin hektar alanın sadece sulama ana kanal inşaatının tamamlanması öngörülmüştür. Eylem Planı’nın açıklandığı Nisan 2008’de GAP’a başlanalı 18 yılı geçmiş ve bu zaman diliminde eski sulamalar dahil ancak 300 bin hektar alan sulamaya açılmıştı. İlave 500 bin hektar alanın 5 yılda açılması, finansmanı bulunsa bile uygulama projelerinin olmaması nedeniyle hayaldi. Bu dönemde ülke yatırım bütçesinin yüzde 13-14 payı GAP’a ayrılmış ve mevcut sulama alanına 5 yılda 124 bin hektar alan ilave edilerek 397 bin hektara ulaşılmıştır.
2. GAP Eylem Planı (2014-2018)
1.Eylem Planı’nın sona erdiği 2012’den 2 yıl sonra 2. GAP Eylem Planı hazırlanmıştır. İlk Eylem Planı’na ilave olarak müstakil 3-15 bin hektar sulama alanına sahip barajların inşaatlarının tamamlanması ve yeni pompaj ve cazibe sulama şebekelerinin inşaatlarına başlanılması hedeflenmiştir. Eylem planı sonunda bölgede 1,06 milyon hektar alanın sulamaya açılması planlanmıştır.
2020 yılı sonu itibariyle 598 bin hektar alan sulamaya açılmış ve 141 bin hektar alanda da sulama şebeke inşaatı devam etmektedir.
1.GAP Bölge Kalkınma Programı-Eylem Planı (2021-2023)
GAP İdaresi kurumsal hedef ve programlarını içeren Stratejik Plan gibi görülebilecek GAP Bölge Kalkınma Programı adlı Eylem Planını 2021-2023 için devreye koymuştur. Bu plan kuruma özgü olduğundan GAP’ta beklenen fayda hedeflerine ulaşılması için gereken diğer faaliyetleri GAP İdaresi ölçeğinde ele almaktadır. Sulama yatırımları 2. GAP Eylem planı öngörülerine göre devam etmektedir.
Yukarıda dönemsel olarak Master,Kalkınma, Eylem, Program gibi plan isimlendirmeleriyle hedefler konulan ve uygulanmaya çalışılan GAP Projesi’nin sulama yatırımları boyutunda hiçbir hedefi tutmayan projenin daraltılmış 2. GAP Eylem Planı hedefi olan 1 milyon 70 bin 355 hektar sulama alanının bitiş zamanı 2018 yılı sonu olmasına rağmen 2020 yılı sonunda ancak 600 bin hektar alana ulaşılmıştır. İnşaatı devam eden sulama alanı 140 bin hektardır. Bunda en büyük neden GAP’a ayrılan bütçe olanaklarıdır. Devlet yatırım bütçesinden GAP’ın aldığı paylar yıl bazında yüzde 5 ila yüzde 14’tür. Yatırım bütçesinden alınan bu paylar başta enerji olmak üzere diğer altyapılara harcanmıştır.
